زماني که پل لازارسفلد در اوايل دهه ۱۹۴۰ يکي از نخستين نمونههاي نظرسنجي را راجع به انتخابات رياست جمهوري امريکا در بحبوحه جنگ جهاني دوم در قالب بررسي پيمايشي انجام داد، شايد کمتر کسي گسترش فزاينده مؤسسات نظرسنجي و افکارسنجي را در عصر حاضر پيش بيني ميکرد. اين در حالي است که امروزه نظرسنجي به عنوان عنصري مهم و تأثيرگذار در تحولات سياسي – اجتماعي محسوب ميشود و اقشار مختلف بويژه سياستمداران و اقتصاددانان بيش از هر کسي بر تأثيرات آن وقوف و آگاهي دارند. آنچه در اين خصوص بيش از هر چيز خودنمايي ميکند، پيوند تنگاتنگ نظرسنجي با واژههايي همچون بازار، صنعت و مانند آن است.

مؤسسات نظرسنجي در عصر حاضر، شباهت بسياري با حجرههاي قديمي پيدا کرده اند؛ اگر چه ظاهر آنها تفاوتهاي ملموسي با حجرهها دارد اما وقتي از کالايي به نام نظرسنجي سخن به ميان ميآيد؛ باطن اين مؤسسات افکار سنجي با فضاي دکانها و بازارهاي دههها و حتي قرون گذشته با کمي تسامح يکي است.

گره خوردن فضاي نظرسنجي با اقتصاد، پول و بازار براي نيل به قدرت، خواسته يا ناخواسته، آگاهانه يا ناآگاهانه، نظريات مکتب فرانکفورت و انديشههاي نقادانه آنها را راجع به صنعت فرهنگ يادآوري ميکند. در اين رابطه سوال اساسي و ابتدايي اين است:

آيا نظرسنجي مهم است؟ و چرا؟

براي پاسخ به اين سوال بايد از افکار عمومي آغاز کنيم زيرا افکار سنجي يکي از شيوههاي اثرگذاري بر افکار عمومي است؛ به عبارت ديگر تا از افکار و نظرات مردم آگاهي حاصل نشود توجه به افکار عمومي و مؤثر بودن آن معنايي نخواهد داشت. افکارسنجي، لازمه شناخت افکار عمومي و بررسي آن است.

بر اين اساس:

افکار سنجي مهم است زيرا افکار عمومي مهم است. به نظر هام، از آنجا که قدرت همواره در دست حکومت است، تنها حامي دولتمردان افکار عمومي است. افکار عمومي يا صداي مردم به قول روسو، تنها اراده عمومي است که ميتواند دولت را هدايت کند و به گفته پاسکال ملکه جهان است. ماکياولي نيز قدرت افکار عمومي و ملت را قويتر و نيرومندتر از هر قدرتي ميداند و به قول ناپلئون بناپارت افکار عمومي مايه حفظ حکومت است.
در جمعبندي اين نظريات ميتوان افکار عمومي را برآيند گرايشها و قضاوتهاي ذهن افراد يک واحد اجتماعي اعم از گروه، جمعيت، اجتماع يا جامعه نسبت به يک جريان، فرد، سازمان، رويداد، پديده، حکومت يا … دانست.

افکارسنجي عبارت است از اجراي اقدامات و تلاشهاي سازمان يافته براي نشان دادن عقايد مردم نسبت به يک موضوع، در يک محل خاص و در يک مقطع زماني معين.

براي آگاهي از افکار و عقايد مردم به دو شيوه عمل ميشود:

۱- رجوع مستقيم به افکار عمومي که عمدتاً از طريق پرسشنامه و مصاحبه انجام ميشود.
۲- رجوع غيرمستقيم که از طريق تحليل محتواي پيامهاي مندرج در مطبوعات، پيامهاي رسيده به روابط عمومي سازمان و تحليل برنامههاي راديو، تلويزيون، سخنرانيها و … انجام ميگيرد..

بنابراين اگر نظرسنجي را بازتاب نظرات و افکار مردم راجع به يک موضوع يا رويداد سياسي – اجتماعي از طريق بررسيهاي پيمايشي، تحليل محتوا و مانند آن و انتشار نتايج اين بررسيها براي بهبود و اصلاح امور تلقي کنيم، اين امر اقدامي بسيار پسنديده، مفيد و البته ضروري است؛ ضرورتي که بنا به اعتقاد بسياري از صاحبنظران با مشخصههاي عصر مدرن مانند حق انتخاب و آزادي بيان و عقايد، عقلانيت و احترام به شهروندان جامعه پيوند مييابد. در اين حالت نظرسنجيها به حکومت کمک ميکند تا تدابير لازم را براي شهروندان جامعه با استفاده از نظرات و مشارکت آگاهانه آنها اتخاذ نمايد.

در واقع با تکيه بر شناخت افکار عمومي است که ميتوان حوادث و يا رخدادها را در آينده پيش بيني کرد و نگرشهاي منفي را به حداقل آن کاهش داد. شناخت افکار عمومي از طريق سنجش نگرش، معمولاً از اين فکر سرچشمه گرفته که حکومتها بايد احساسات و عقايد مردم را به حساب آورند.

بنابراين از اين زاويه، نظرسنجي عاملي براي مشارکت و مشارکت ابزاري در جهت توسعه است.

با اين ديدگاه، کارکرد نظرسنجي يک کارکرد مثبت و مؤثر در فرايند مشارکت است که هم تعميق باورهاي افراد جامعه را مدنظر دارد و هم در ارتقاي وجهه حکومت و مشروعيت مردمي آن به ايفاي نقش ميپردازد.

نکته ديگر، مشخصه نقادانه بودن و اصلاح سازي امور از طريق نظرسنجي قبل از هر گونه تصميمگيري عجولانه با بهره مندي از تجربيات گذشته است.
اما اگر از دريچه نظريات مرتون، جامعه شناس معروف آمريکايي در خصوص کارکرد پديدههاي اجتماعي به پديده نظرسنجي بنگريم، ديدگاه مذکور، کارکرد آشکار نظرسنجي است در حاليکه پديدههاي اجتماعي داراي کارکردهاي پنهان نيز هستند که البته ميتواند به سمت دژ کارکرد نيز سوق يابد؛ يعني کارکرد نامطلوب پيدا کند. مثلاً کارکرد آشکار مدرسه، ارتقاي سطح سواد و آگاهي افراد است اما کارکرد پنهان آن عدم پراکندگي دانش آموزان در محيط بيروني يا ايجاد جمعهاي دوستانه در محيط مدرسه است.

اکنون سوال اساسي اين است:

کارکرد پنهان نظرسنجي بويژه در جامعه امروز و در خصوص مسايل مهم سياسي – اجتماعي مانند انتخابات چيست؟ و رابطه آن با صنعت افکار سنجي و بازار نظرسنجي و مانند آن چگونه است؟

مهتاب موید