كتاب الكترونيكي را به طور ساده ميتوان اين گونه تعريف كرد:

«ذخيرهِ اطلاعات يك كتاب در قالب ديجيتال به صورتي كه بتوان آن را بر روي صفحه كامپيوتر مشاهده كرد».

كتابهاي الكترونيكي را ميتوان روي محملهاي ديجيتالي نظير «ديسك فشرده»، «ديسك فشرده ديجيتالي»، شبكه جهاني وب، و جز آن منتشر كرد.
براي مثال، بسياري از منابع مرجع نظير دايرهالمعارف بريتانيكا، دايرهالمعارف آمريكانا، فرهنگ وبستر، فرهنگ آكسفورد و از اين قبيل، علاوه بر قالب چاپي، بر روي ديسك فشرده و نيز شبكه جهاني وب قابل دستيابي هستند.

در سالهاي اخير، ناشران منابع مرجع سعي كردهاند تا علاوه بر لوح فشرده، انتشارات خود را از طريق شبكه جهاني وب در محيطي فراگيرتر، ارزانتر، و با قابليتهاي چندرسانهاي و فرامتني در دسترس طيف وسيعي از خوانندگان قرار دهند.

كتاب هاي الكترونيكي را ميتوان به دو صورت در محيط وب شناسايي كرد.

برخي كتابهاي الكترونيكي، شكل چاپي ندارند و فقط در قالب ديجيتالي منتشر ميشوند.
همهِ فرآيند نشر كتاب از زمان تأليف تا قرار گرفتن در محيط وب، به صورت الكترونيكي انجام ميشود.
بنابراين چنين كتابهايي را نميتوان در جهان چاپي و كتابخانه هاي سنتي يافت و از اين لحاظ اثري منحصر به فرد به شمار ميآيند.

اين بخش از عرصه نشر كتاب هاي الكترونيكي هنوز با مشكلات حقوقي، معنوي، و اقتصادي روبروست.
در واقع، ناشران به اين نكته مهم پي برده اند كه چه از نظر رقابت با ديگران و چه از لحاظ پاسخگويي به نيازهاي جامعه جديدي از مخاطبان يعني «خوانندگان اينترنتي»، چارهاي جز توجه به امكانات و قابليت هاي نشر اينترنتي ندارند و ناچار به نقشآفريني در اين محيط هستند.

بخش دوم از كتابهاي الكترونيكي در محيط وب، در واقع شكل الكترونيكي نسخه هاي چاپي منتشر شده به شمار ميآيند كه ناشران آنها را از طريق وب نيز دسترسپذير كرده اند.
اين گروه كتابهاي الكترونيكي به سرعت در حال توسعه و گسترش هستند.

انواع كتاب هاي الكترونيكي:

كتاب هاي الكترونيكي، با توجه به ويژگيها، امكانات، و كاربردهايشان به گروه هاي زير تقسيم ميشوند:

۱٫ كتابهاي الكترونيكي فقط متن ـ در اين دسته، كتاب هاي الكترونيكي فقط شامل اطلاعات متني هستند و هيچگونه تصوير، نمودار و جز آن را شامل نميشوند.

۲٫ كتابهاي الكترونيكي داراي تصاوير اسكن شده ـ در كنار اطلاعات متني، تعدادي تصوير اسكن شده نيز وجود دارد.

۳٫ كتابهاي الكترونيكي با تصاوير متحرك ـ در كنار اطلاعات متني، تعدادي تصوير انيميشن و يا قطعاتي از فيلم نيز وجود دارد.

۴٫ كتابهاي الكترونيكي سخنگو ـ اين دسته كتابهاي الكترونيكي با استفاده از امكانات صوتي و الكترونيكي تا حدي با كاربر رابطه برقرار ميكنند.

۵٫ كتابهاي الكترونيكي چند رسانهاي ـ در اين دسته از كتاب هاي الكترونيكي يك رابطه چند رسانهاي و دو سويه ميان كتاب و خواننده برقرار ميشود.
اين دسته كاملاً با كتابهاي سنتي و چاپي متفاوتاند و امكانات كمكي براي جستجو و تحقيق در آنها در نظر گرفته شده است.

كتابهاي الكترونيكي در محيط وب بيشتر در قالب PDF، HTML، و يا متن ساده در دسترس قرار ميگيرند.
براي مطالعه برخي كتابهاي الكترونيكي بايد همه متن كتاب ها را به كامپيوتر شخصي خود انتقال داد و يا صفحه يا فصل آنها را مطالعه كرد.

ارزشهاي افزوده نشر كتاب در محيط وب

فرآيندهايي كه ارزشهاي جديدي به نشر كتاب در محيط وب ميافزايند، عبارتاند از:

الف. دسترسي همزمان به نسخهاي واحد ازكتاب الكترونيكي.

محيط وب اين امكان را در اختيار ناشران و نويسندگان قرار ميدهد تا بتوانند نسخهاي واحد از كتابهاي خود را به طور همزمان در دسترس تعداد بيشماري از خوانندگان قرار دهند و بدين ترتيب در هزينه هاي گزاف چاپ، صحافي، و توزيع كتاب با شمارگان بالا صرفهجويي كنند.

به تعبير ديگر، فقط كافي است يك نسخه از كتاب توليد شود و در محيط وب در دسترس قرار گيرد، بدين ترتيب همه خوانندگان قادر خواهند بود به طور همزمان كتاب مورد نظر را مطالعه كنند.
بديهي است كه اين خود يكي از مهمترين ارزشهاي افزوده محيط وب نسبت به كتابهاي چاپي است.

در جهان چاپ بايد براي هر خواننده، يك كتاب توليد شود كه منجر به افزايش هزينه هاي انتشار ميشود.
اهميت اين موضوع هنگامي آشكار ميشود كه ناشري توانايي مالي براي چاپ يك اثر با مخاطبان كم را نداشته باشد.
اين موضوع بهويژه در خصوص انتشار كتابهاي تخصصي در كشور ما بيشتر به چشم ميخورد، زيرا تعداد بسيار كمي از خوانندگان ممكن است آنها را خريداري كنند.

محيط وب اين امكان را به ناشران ميدهد تا با كمترين هزينه ممكن، چنين منابعي را به صورت الكترونيكي در دسترس تعداد بيشماري از خوانندگان قرار دهند.

ب. افزودن اطلاعات چند رسانهاي.

محيط وب، اين امكان را ميدهد تا به راحتي علاوه بر متن، صوت، تصوير، و ويدئو نيز در كتابهاي الكترونيكي گنجانده شود.
در دنياي چاپي فقط ميتوان عكسهاي رنگي يا سياه و سفيد را به كتاب اضافه كرد و امكان استفاده از صوت، انيميشن، و ويدئو به عنوان بخشي از كتاب و يا اطلاعات تكميلي به منظور تفهيم هر چه بهتر مفاهيم وجود ندارد.
چنين رويكردي امروزه، به ويژه در برخي دايرهالمعارفها، و فرهنگهاي موجود در محيط وب ديده ميشود.

تلفظ صحيح كلمات، استفاده از موسيقي، كلام، انيميشن، و ويدئو براي تشريح مفاهيم نوشتاري در كتابهاي الكترونيكي به ويژه كتابهاي كودكان از اهميت بسزايي برخوردار است.
محيط وب علاوه بر اينكه امكان افزودن اطلاعات چند رسانهاي را به قالبهاي مختلف ميدهد، محدوديت اشغال فضاي زياد از حافظه را در ديسكهاي فشرده ندارد.

پ. امكانات جستجوي اطلاعات.

از طريق ديجيتالي كردن متن يك كتاب، ميتوان امكانات جستجوي مختلفي را براي كاوش يك يا چند كليدواژه در متن كامل كتاب و يا در فصل و صفحهاي مشخص پيشبيني كرد.

اگر چه، تنها نمايه چاپي در انتهاي كتاب براي دسترسي به موضوعات مورد نظر بسيار ارزشمند است، ولي تهيه نمايه مناسب و كارآمد نياز به صرف هزينه از سوي ناشر و بهره گيري از نمايهسازان متخصص و حرفهاي دارد.
ناشران ميتوانند از يك برنامه جستجو كه از خصوصيات و امكانات كاوش مناسب برخوردار باشد، به عنوان ابزار جايگزين نمايه كتاب براي جستجوي اطلاعات در كتابهاي الكترونيكي استفاده كنند.

ت. انعطافپذيري بيشتر براي اصلاح و يا انتشار ويرايش جديد.

محيط وب به ناشران و نويسندگان امكان ميدهد تا به سرعت، حتي چند هفته پس از انتشار يك كتاب به اصلاح يا انتشار ويرايشهاي جديد اثر مورد نظر بپردازند.
انجام چنين فرايندي در محيط الكترونيكي بسيار سريع و كم هزينه است، زيرا در بيشتر مواقع بخش كمي از كتاب بازنگري ميشود.

اين در حالي است كه در كتابهاي چاپي بايد حتي براي اصلاح يك صفحه، همه كتاب را مجدداً به چاپ رساند كه خود هزينه زيادي براي ناشر در پي دارد يكي ديگر از ارزشهاي افزوده محيط وب براي نشر كتاب، ارائه ويرايش جديدي از يك كتاب قبل از انتشار نسخه چاپي و توزيع آن در بازار نشر است.
در واقع، از آنجايي كه فرايند چاپ، آمادهسازي، و توزيع كتابهاي چاپي بسيار زمانبر است، از طريق قرار دادن نسخهاي از كتاب در محيط وب ميتوان به سرعت ويرايش جديد را در دسترس خوانندگان مشتاق قرار داد.

مهمترين مزاياي نشر كتاب در محيط وب از نظر ناشران

۱٫ كاهش هزينه هاي توليد و چاپ كتاب.

انتشار فقط يك نسخه از كتابهاي الكترونيكي در محيط وب و دسترسي همزمان همه خوانندگان به آن، موجب ميشود تا برخلاف كتابهاي چاپي نياز به انتشار شمارگاني بالا از يك كتاب نباشد.

البته تهيه و قراردادن يك كتاب الكترونيكي در محيط وب داراي هزينه هاي جانبي براي ناشران نظير ثبت حوزه، خريد فضا در محيط وب، طراحي گرافيكي، حفظ و نگهداري سايت، نوشتن برنامه جستجو و پايگاه اطلاعاتي، ورود اطلاعات، خريد تجهيزات كامپيوتري و شبكه، و موارد ديگر است، ولي بسياري از امكانات و تجهيزات فوق ميتوانند در نشر كتابهاي الكترونيكي ديگر نيز استفاده شوند و در واقع فقط يك بار ناشر هزينه شوند.

۲٫ عدم نياز به فضاي فيزيكي براي انباركردن كتاب.

يكي از مشكلاتي كه ممكن است ناشران با آن روبهرو شوند، انباركردن كتابها قبل از توزيع و نيز نگه داري نسخه هاي اضافي است.
نشر كتاب در قالب الكترونيكي نياز به فضاي فيزيكي براي انباركردن كتاب ندارد، زيرا همه اطلاعات در قالب ديجيتال ذخيره ميشود.
علاوه بر اين، اگر محيط نگه داري كتابها از شرايط مناسبي نظير رطوبت، گرما، نور و جز آن برخوردار نباشد، به نسخ چاپي به مرور زمان آسيب خواهد رسيد.
ولي كيفيت اطلاعات ديجيتال همواره يكسان ميماند.

۳٫ عدم نياز به توزيع و ارسال كتاب به نقاط ديگر.

يكي از مشكلاتي كه ناشران به ويژه در كشور ما با آن روبهرو هستند، عدم توزيع سريع، مناسب و كم هزينه كتابها در شهرهاي مختلف است.
كتابهاي الكترونيكي نياز به توزيع و يا ارسال به نقاط ديگر ندارند، اما بايد به نحو مناسبي خوانندگان را از انتشار آنها مطلع ساخت.
چنين فرايندي ميتواند از طريق مطبوعات، سايت وب، پست الكترونيكي، و تبليغات چاپي انجام شود.

به تعبير ديگر كتابهاي الكترونيكي را نميتوان در پشت ويترين كتاب فروشيها نمايش داد.

۴٫ عدم برگشت كتاب از سوي كتابفروشان به دلايل مختلف.

از آنجا كه تنها يك نسخه از كتاب الكترونيكي توليد ميشود و در محيط وب در دسترس قرار ميگيرد، ناشران هيچگاه با مشكل برگشت كتاب از سوي كتابفروشان و توزيعكنندگان روبهرو نخواهند شد.

۵٫ سرعت بخشيدن به چرخه نشر كتاب

نشر كتاب در قالب الكترونيكي بسياري از موانع بر سر راه چاپ كتاب به صورت سنتي را از ميان بر ميدارد، براي مثال ديگر نيازي به ارسال كتاب به چاپخانه، بررسي كيفيت چاپ، صحافي، و توزيع و ارسال به كتابفروشيها نيست.

اما اين موضوع هنگامي حاصل ميشود كه قبلاً سياستگذاري صحيح و راهبردي براي نشر كتاب به صورت الكترونيكي انجام شده باشد.

۶٫ خريد پيوسته كتاب.

منظور از «خريد پيوسته كتاب» اين است كه خوانندگان ميتوانند از هر كجا پس از مطالعه معرفي و يا نقد و بررسي كتاب، به سفارش و خريد آن اقدام كنند.
يكي از محدوديتهاي شيوه هاي سنتي توزيع كتاب اين است كه خوانندگان مجبور هستند به كتابفروشيها يا منابع معرفي كتاب مراجعه كنند و اين در حالي است كه اين موضوع فقط شامل خوانندگان در يك منطقه جغرافيايي خاص ميشود.

در نظام خريد پيوسته كتاب از طريق اينترنت، هر كس از هر كجا و در هر زمان ميتواند به سايت ناشر مراجعه كند و پس از مطالعه مقدماتي كتاب مورد نظر، به انتخاب و سفارش آن بپردازد.

همين موضوع باعث ميشود كه ناشران بتوانند خوانندگان بيشتري را در مناطق جغرافيايي ديگر جذب نمايند و محدوديتهاي مكاني و فيزيكي را براي نمايش انتشارات خود از ميان بردارند هم اينك، تقريباً همه ناشران معروف و معتبر داراي سايت وب هستند و امكان خريد پيوسته انتشارات خود را ميدهند.

۷٫ جلوگيري از تمامشدن نسخه هاي چاپي.

يكي از مشكلاتي كه خوانندگان به ويژه براي خريد كتابهاي مرجع پر استفاده و كمياب با آن روبهرو هستند، دسترسي به آثاري است كه همه نسخه هاي چاپي آنها در بازار نشر به فروش رفته و ناشر به دلايل مختلف ديگر اقدام به انتشار چاپهاي جديد از آن نكرده است.

به اين گونه كتابها اصطلاحاً كتابهاي خارج از چاپ ميگويند.
نشر كتاب در محيط وب اين فرصت را به ناشران ميدهد كه هيچگاه با مشكل به اتمام رسيدن نسخه هاي چاپي روبه رو نشوند و خوانندگان همواره بتوانند براي خريد كتاب مورد نظر اقدام كنند.

۸٫ فرصت بيشتر براي انتشار عناوين بيشتر و آثار الكترونيكي.

توليد فقط يك نسخه كتاب در قالب الكترونيكي، دسترسي تعداد زيادي از خوانندگان به يك نسخه از كتاب به طور همزمان، و موارد ديگر منجر به كاهش هزينه توليد كتاب ميشود و بدين ترتيب ناشران فرصت بيشتري پيدا ميكنند تا به انتشار عناوين بيشتري از كتابهاي ويژه در زمينه هاي تخصصي بپردازند.

به عبارت ديگر امروز ديده مي‎شود كه بيشتر ناشران خصوصي، به دليل محدوديتهاي مالي تمايل دارند عناويني را كه مخاطبان بيشتري دارند به چاپ برسانند تا سود بيشتري كسب نمايند، نشر الكترونيكي در محيط وب تا حدودي ميتواند ناشران را به سوي انتشار كتابهاي تخصصي يا متعلق به نويسندگان ناشناخته سوق دهد.

مهتاب موید