از عوامل موثر بر فروش کتاب‌های شعر و داستان، برگزیده‌شدن آنها در جوایز است، جوایزی که با فراگیری ویروس کرونا، روند برگزاری‌شان دستخوش تغییر شده است.  خبرگزاری کتاب ایران-ساجده سلیمی: تاثیر جوایز بر دیده‌شدن و پرفروش‌شدن آثار ادبی چه شعر و چه داستان، موضوعی است که بارها و بارها درباره آن صحبت شده و این روزها کمتر کسی است که منکر اثرگذاری نام جوایز بر مطرح شدن‌ یک اثر ادبی شود. هرچند در سال‌های اخیر با فراگیرشدن جوایز ادبی و بالارفتن تعداد آنها، شائبه «باندبازی» در فضای ادبیات کشورمان بیش از پیش مطرح شده و بسیاری از نویسندگان و شاعران به انتقاد از روند داوری‌ها و انتخاب برگزیدگان پرداخته‌اند، اما افزایش استقبال از یک اثر با آمدن برچسب یک جایزه ادبی بر جلد کتاب حاکی از آن است که در بین -دست کم- مخاطبان عام، برگزیده‌شدن در جایزه ادبی معیاری برای خرید آن کتاب است.

در سالی که گذشت، فضای فرهنگی و ادبی کشورمان نیز مانند تمام حوزه‌های دیگر درگیر مسائل و مشکلات همه‌گیری ویروس کرونا شد. لغو محافل و گردهمایی‌های نویسندگان و شعرا هرچند درابتدا خیلی جدی گرفته نمی‌شد، اما به مرور زمان و با مشاهده وخامت اوضاع، این قشر نیز که ادامه حیات کاری خود را در گرو شرکت در مراسم و گعده‌های مورد علاقه‌خود می‌داند، عقب‌نشینی کرد و به خانه‌نشینی رضایت داد.

در این میان اما می‌توان اتفاق مهم امسال در میان اهالی ادبیات را روی‌آوردن به فضای مجازی دانست. نویسندگان و شعرا به شکل فزایندی به صفحات اجتماعی پیوستند و این استقبال حتا شامل حال کسانی شد که تا پیشتر از این شبکه‌ها حذر می‌کردند و فعالیت در آنها را به‌گونه‌ای سطحی‌شدن می‌دانستند. به دنبال حضور همه‌جانبه این قشر در فضای مجازی جایزه‌های ادبی و متولیان برگزاری آن نیز به شکل جدی‌تر روند کاری خود را به این فضا منتقل کردند و برای عقب‌نماندن از غافله جریان فرهنگی کشور تمام بخش‌های جایزه ادبی را از داوری گرفته تا برگزاری اختتامیه و نشست‌های خبری را از طریق فضای مجازی دنبال کردند.

از آنجایی که آگاهی از کم‌وکیف استفاده از این فضا و دانستن معایب و مزایای آن برای پیش‌بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌های آینده بسیار حائز اهمیت است، با سه‌تن از دبیران سه جایزه مهمی که در این سال، تجربه استفاده از این فضا را دارند (جایزه مهرگان ادب، جایزه جمالزاده و جایزه شاملو) گفت‌وگو کردیم تا بیشتر درباره جزئیات تجربه از این فضا بدانیم.

لزوم آماده‌سازی زیرساخت‌ها برای دسترسی همه افراد جامعه به اینترنت

«علیرضا زرگر» اولین کسی بود که با او صحبت‌ کردیم. زرگر دبیر جایزه «مهرگان ادب»، قدیمی‌ترین جایزه مستقل ادبی است و ۲۲سال است که به صورت مداوم هرساله این جایزه را برگزار می‌کند. زرگر می‌گوید که قبل از این همه‌گیری هم درباره کار در فضای مجازی خیلی کم‌تجربه نبوده‌اند و همین امر به آنها کمک کرده که بتوانند آخرین دوره جایزه که در شرایط کرونا برگزار شد را به شکل مناسبی برگزار کنند و بر استفاده بهتر از این فضا تاکید می‌کند: «برگزاری نشست، نقد و گفت‌وگو در فضای مجازی باید منسجم‌تر، منظم‌تر و با اثربخشی بیشتری پیگیری شود. در دنیا با استفاده از فضای مجازی به راحتی این مشکلات را حل کرده‌اند.» او در ادامه مشکلات استفاده از فضای مجازی را به دو بخش تقسیم می‌کند و توضیح می‌دهد: «در ایران بخشی از آن به عواملی برمی‌گردد که خارج از حیطه اختیار ماست.

باید ابتدا زیرساخت‌های مناسبی برای دسترسی به فضای اینترنت برای همه جامعه فراهم شود. این که هنوز بخش‌هایی از فضاهای مجازی‌ما درگیر فیلترینگ باشند یا سرعت اینترنت ناچیز باشد، قطع و وصل شود و نشود در آن فضا وبینارها و جلسات گفت‌وگو‌ها را به خوبی برگزار کرد مشکلی است که دولت حتما باید فکری درباره آن بکند. نظارت‌های سفت و سختی که در این عرصه اعمال می‌شود باید برداشته شود و فیلترینگ‌هایی که امروزه در دنیا محلی از اعراب ندارد از سیستم اینترنتی کشور حذف شود. اما بخش دیگر آن به خود ما که در فضای فرهنگی ایران فعالیت می‌کنیم برمی‌گردد. ما باید آموزش‌های لازم را ببینیم و با ظرفیت‌های این فضا آشنا شویم تا بدانیم چه امکانات گسترده‌ای را به ما می‌دهد. بخصوص که ما کشور پهناوری داریم و اینکه بتوانیم پیام یک کتاب یا اثر هنری را به دورترین نقاط کشور برسانیم نکته بسیار حائز اهمیتی است.»

فضای مجازی مخاطبان جشنواره‌ها را افزایش داد

مراسم اختتامیه جوایز ادبی همواره مهم‌ترین و خبرسازترین بخش این اتفاق بوده است. جایزه مهرگان در سالی که گذشت، برخلاف همه سال‌های گذشته، مراسم اختتامیه خود را به صورت مجازی برگزار کرد. از زرگر درباره تجربه برگزاری این رویداد به این شکل پرسیدیم و اینکه بازخوردهای این اتفاق چه تفاوتی با برگزاری حضوری داشت و جالب اینکه او معتقد است برگزاری به این شکل علی‌رغم مشکلات خود، بازتاب خبری بیشتری داشته است.

او می‌گوید: «با تمهیداتی که اندیشیده شده بود و به نسبت همه سال‌های قبل برد خبری این جایزه بیشتر بود. مثلا ما هر سال برای اختتامیه در یک سالن عمومی مراسم را برگزار می‌کردیم و ۵۰۰تا ۶۰۰ نفر از اهالی ادبیات در آن شرکت می‌کردند و پوشش رسانه‌ای هم محدود به آنها می‌شد، اما وقتی ما این اتفاق را در فضای مجازی منتشر کردیم و همه داوران و برگزیدگان صحبت کردند و درباره کم‌وکیف داوری‌ها و بیانیه‌های داوری بحث شد استقبال و مشارکت فوق‌العاده بیشتر شد. یعنی تعداد مخاطبانی که توانستند در اندک زمانی به اسامی برگزیدگان، بیانیه هیات داوران و دیدگاه‌های داوری دسترسی پیدا کنند به یکباره تعدادشان افزایش پیدا کرد و در مجموع در فضای مجازی ما موفق بودیم.»

وی در ضمن این نکته را هم اضافه کرد: «مجموعا تجربه ما موفق بود اما اینکه با زیرساخت‌های حاضر کشور آیا می‌توان آن را به بخش‌های دیگرهم تعمیم داد یا خیر موضوعی است باید بیشتر درباره‌اش تامل کرد تا به تدریج آن را پایدار کنیم که اثربخش باشد.»

«مجید قیصری» نویسنده شناخته‌شده کشورمان نیز در سال گذشته تجربه دبیری دو جایزه مهم در عرصه ادبیات را برعهده داشت. یکی جایزه جمالزاده و دیگری جایزه خاتم. هردوی این جوایز هم مجبور شدند از فضای مجازی برای ادامه کار خود استفاده کنند. صحبت با قیصری از این منظر اهمیت داشت که او خود سال‌ها تجربه نویسندگی و حضور در جشنواره‌ها را به عنوان نویسنده داشته و اکنون در مقام دبیر برگزاری جایزه، نکات جالب توجهی را مطرح کرد.

قیصری تجربه استفاده از فضای مجازی را همزمان دارای معایب و مزایایی می‌داند و می‌گوید: «این کار یکسری محاسن و یکسری معایب داشت. اول اینکه مهمترین عامل رونق مراسم اهدای جوایز، حضور مهمانانش است. حضور کسانی که جایزه را برده‌اند و آن تشویق‌های حضوری و اضطرابی که قبل از آن دارند چیزهایی نیست که بتوان در فضای مجازی تجربه کرد. بخصوص آدم‌هایی که قرار است برای اولین بار جایزه بگیرند لذت رفتن روی سن و گرفتن جایزه را از دست می‌دهندو این مشکل کمی نبود.

از طرفی خیلی از هزینه‌های آن مراسم حذف شد و اگر این روند ادامه داشته باشد برگزارکنندگان می‌توانند بودجه‌ای را که برای دعوت مدعوان و ابزار و ادوات مراسم هزینه می‌شد، صرف جشنواره و جایزه‌ها کنند و رقم یا تعداد جوایز را بالا ببرند.»

داوران جوایز و تجربه شیوه داوری آنلاین

اما علاوه بر مراسم اختتامیه، بخش مهم دیگر در برگزاری جوایز پروسه داوری آثار است. در جوایز ادبی معمولا دو مرحله داوری در نظر گرفته می‌شود، در مرحله اول که اصطلاحا به آن غربالگری گفته می‌شود، کلیه آثار از فیلتر داوران مرحله اول عبور می‌کنند و چند اثر باقی مانده به رای و قضاوت داوران اصلی گذاشته می‌شوند. در تمام این مدت نیز داوران با گذاشتن جلسات متعدد به بحث پیرامون آثار رسیده می‌پردازند و دلایل خود برای قبول یا رد اثری را با داوران دیگر و هیات اجرایی درمیان می‌گذارند.

اما همانطور که می‌دانیم با فراگیری کرونا، برگزاری این جلسات هم عملا غیر ممکن شد و جوایز مجبور شدند در این روند هم تغییراتی ایجاد کنند. مجید قیصری که همزمان داور جایزه ادبی کیش هم هست درباره ابتکار این جایزه در ایجاد سیستمی برای ثبت نظر داوران می‌گوید: «جایزه‌ای در کیش در حال برگزاری است که سیستم داوری در آن کاملا کامپیوتری است، یعنی شما داستان را می‌خوانی و رتبه را ثبت می‌کنی و خود سیستم رتبه ها را جمع می‌زند و هر داستان بر اساس رتبه‌ای که آورده جایزه می‌گیرد.»

او درباره تجربه برگزاری جایزه جمالزاده هم که دبیری آن را برعهده داشت، اینگونه توضیح می‌دهد: «در جمالزاده هم تقریبا همین کار را کردیم. مراسمی که در اکثر جایزه‌ها داشتیم و به آن «مراسم اقناعی» می‌گفتیم از پروسه داوری حذف شد. جلسه‌ای که در آن دور هم جمع می‌شدیم و درباره داستان‌ها حرف می‌زدیم و از رای خود دفاع و داوران دیگر را قانع می‌کردیم که مثلا اثری که انتخاب کرده‌ایم چرا خوب است. در آن جلسه درباره بعضی داستان‌ها که دیده نشده بودند صحبت می‌شد و سرنوشت داستان‌ها تغییر می‌کرد و رتبه‌های جوایز تغییر می‌کرد. اما در این شرایط چون جلسه‌ای برگزار نشد جمع‌بندی بر اساس همان رای اولیه بود.»

خبرنگار حمیدی